Οι πίνακες του Δανού καλλιτέχνη Vilhelm Hammershøi είχαν μια επαναλαμβανόμενη φιγούρα: μια μυστηριώδη γυναίκα με γυρισμένη την πλάτη.
Στον πίνακα του 1901 «Interior in Strandgade, Sunlight on the Floor», ο Δανός καλλιτέχνης Vilhelm Hammershøi απεικονίζει ένα ψηλό παράθυρο, μια λευκή πόρτα και μια γυναίκα σε ένα τραπέζι.
Δεν μπορούμε να δούμε ακριβώς το πρόσωπό της ή τι κάνει, αλλά δεν είναι η πρωταγωνίστρια του πίνακα. Αυτός ο ρόλος προορίζεται για το φως: τον ασημένιο σκανδιναβικό ήλιο που διαπερνά το σιωπηλό δωμάτιο και ζωγραφίζει με τις ακτίνες του το πάτωμα.
Η απαλή αναπνοή της γυναίκας
Είναι συναρπαστικό να βλέπεις πώς ο Hammershøi (1864-1916) πήρε αυτά τα συνηθισμένα στοιχεία και τα μεταμόρφωσε σε μοντέρνα τέχνη. Οι πίνακές του, οι οποίοι σπαράζουν με μια αξέχαστη, απόκοσμη ατμόσφαιρα, προαναγγέλλουν το έργο του Έντουαρντ Χόπερ και του Άντριου Γουάιθ στην Αμερική στα μισά του αιώνα, καθώς και το κίνημα του μινιμαλισμού της δεκαετίας του 1960.
Πολλοί πίνακες απεικονίζουν το σπίτι του στην παλιά εμπορική συνοικία της Κοπεγχάγης. Ο Hammershøi ήταν παθιασμένος με τους μπλε-γκρι τοίχους του, την ντεμοντέ επένδυση και τον τρόπο με τον οποίο οι πόρτες του άνοιγαν. Τα αποτύπωσε με τόση μαεστρία που φαντάζεσαι ότι μπορείς να μυρίσεις το βερνίκι που έχει κάνει το τραπέζι του να λάμπει, ή να ακούσεις την απαλή αναπνοή της γυναίκας.
«Ανοιχτοί σε πολλαπλές αναγνώσεις»
Το όνομά της ήταν Ida Ilsted και ήταν η σύζυγος του Hammershøi – παντρεύτηκαν το 1891, όταν εκείνος ήταν 27 ετών και εκείνη 22. Βρίσκεται σε περίπου εκατό πίνακές του, καθιστή ή όρθια με το μαύρο φόρεμά της, ενώ το μυαλό της φαίνεται να τριγυρνά σε άγνωστα μονοπάτια.
Τις περισσότερες φορές, έχει γυρισμένη την πλάτη της, διαψεύδοντας κάθε ελπίδα ψυχολογικής σύνδεσης ή ενδείξεων για τη συναισθηματική της κατάσταση. Παρόλα αυτά, η παρόρμηση για εικασίες είναι ενστικτώδης και συντριπτική.
«Οι σαγηνευτικές σκηνές στους πίνακες της Ida δίνουν μια πρώτη εντύπωση ότι βλέπουμε τον εσωτερικό τους κόσμο», λέει ο Dr Felix Krämer, κορυφαίος επιμελητής της έκθεσης«Vilhelm Hammershøi – Silence» στο νέο χώρο της Hauser & Wirth στη Βασιλεία, «ωστόσο με περαιτέρω εξέταση εμφανίζονται ελάχιστες προσωπικές λεπτομέρειες και για το λόγο αυτό οι πίνακες παραμένουν δυναμικά άγνωστοι και ανοιχτοί σε πολλαπλές αναγνώσεις».
Η έκθεση, η οποία συνοδεύεται από ένα νέο βιβλίο, συγκεντρώνει 18 έργα από ιδιωτικές συλλογές και είναι η πρώτη ατομική έκθεση ζωγραφικής του καλλιτέχνη στην Ελβετία. Αυτό μπορεί να φαίνεται περίεργο, δεδομένου ότι ο Hammershøi είναι πλέον ο πιο περιζήτητος Δανός καλλιτέχνης όλων των εποχών – ο πίνακας του 1907 The Music Room, Strandgade 30 πωλήθηκε πέρυσι για 9,1 εκατομμύρια δολάρια.
Όμως, για το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα το έργο του έμεινε στην αφάνεια, ενώ η ταπεινή φήμη που είχε δημιουργήσει όσο ζούσε δεν αναβίωσε παρά μόνο τη δεκαετία του 1990. Η αναδρομική έκθεση του 2008 στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου ήταν η πρώτη του στη Βρετανία, και ακόμη και σήμερα υπάρχουν μόνο τρία έργα του σε βρετανικές συλλογές.
Η μοναχική γυναίκα στην τέχνη
Το μοτίβο της μοναχικής γυναίκας σε ένα εσωτερικό χώρο προήλθε πιθανώς από τον Βερμέερ – οι πίνακες του οποίου ανακαλύφθηκαν ξανά τον 19ο αιώνα και ήταν πολύ της μόδας – ή από τη Rückenfigur («φιγούρα από πίσω») της γερμανικής ρομαντικής ζωγραφικής – η «Γυναίκα στο παράθυρο» (1822) του Κάσπαρ Ντέιβιντ Φρίντριχ είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα. Δείχνει τη σύζυγό του, Καρολίν, να ατενίζει τις βάρκες στον ποταμό Έλβα, αν και ο Φρίντριχ θέλει να επικεντρωθούμε στον ανοιξιάτικο ουρανό έξω, και στην ελπίδα και την πνευματική λαχτάρα που αντιπροσωπεύει, και τραβάει το βλέμμα όσο τίποτε άλλο.
Άλλοι καλλιτέχνες αυτής της εποχής ζωγράφιζαν μοναχικές γυναίκες δίπλα σε παράθυρα, αλλά έστρεφαν το βλέμμα του θεατή προς τα μέσα, για να υπογραμμίσουν την «νοικοκυροσύνη». Σε αυτά τα γαλήνια δωμάτια, τα παράθυρα ξεχειλίζουν από φως, αλλά η θέα έξω είναι αμυδρή. Αυτού του είδους οι πίνακες ήταν η ειδικότητα του φίλου του Hammershøi, Carl Holsøe.
Ο Hammershøi επισκέφθηκε το Παρίσι το 1891, αμέσως μετά το γάμο του. Το ζευγάρι είχε αρραβωνιαστεί το προηγούμενο έτος, στην πατρίδα της Ida, το Stubbekobing. Ήταν κόρη ενός πλούσιου εμπόρου και αδελφή του πρώην συμμαθητή του Hammershøi στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών της Δανίας, Peter Ilsted.
«Από θλίψη»
Λέγεται ότι ο Hammershøi ζήτησε από την Ida να τον παντρευτεί εν μέρει για να τη βοηθήσει να ξεφύγει από την οικογενειακή εστία. «Η μητέρα της Ida ήταν πάλι τόσο τρελή -για να το θέσω ωμά- όσο μπορεί κάποιος να είναι», γράφει ο Hammershøi στη μητέρα του τον Ιούνιο του 1891. «Εκεί λαμβάνουν χώρα οι πιο τρομακτικές σκηνές, τις οποίες δεν θα επιχειρήσω καν να περιγράψω».
Σίγουρα η ταχύτητα με την οποία έγινε ο αρραβώνας εξέπληξε τον μικρότερο αδελφό του Hammershøi, Svend, ο οποίος έγραψε: «Αγαπητέ Vilhelm! Συγχαρητήρια, ανυπομονώ να κάνω τη γνωριμία με την αρραβωνιαστικιά σου. Ήταν μια μεγάλη έκπληξη, τουλάχιστον για μένα. Ποτέ δεν θα πίστευα ότι θα σκεφτόσουν ποτέ να αρραβωνιαστείς».
Μια φωτογραφία της Ida με τον Vilhelm και τη μητέρα του Frederikke | Βασιλική Βιβλιοθήκη της Δανίας
Ο συγγραφέας Jesper Wung Sung, του οποίου το μυθιστόρημα «Woman Seen from the Back», αποτελεί μια μυθοπλαστική αφήγηση για την Ida πέρα από τους πίνακες του Hammershøi, λέει στο BBC ότι ανακάλυψε αρχεία στη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Δανίας που ανέφεραν ότι η μητέρα της Ida «διαγνώστηκε με «υστερία».
Οι γιατροί του ψυχιατρείου σημείωναν ότι ήταν «έξυπνη» αλλά «κακοδιάθετη» και ότι πολλές φορές είχε πάρει εξιτήριο από μόνη της παρά τη σύσταση του νοσοκομείου. Στο κάτω μέρος του φακέλου της σημειώνεται: «Έχει χάσει πριν από επτά χρόνια έναν γιο λόγω διφθερίτιδας». Πρόκειται για τον αδελφό της Ida, Hans Christian. Πράγμα που σημαίνει ότι η ασθένεια της μητέρας της πιθανότατα -τουλάχιστον εν μέρει- προκλήθηκε από θλίψη».
Για να τιμήσει τον αρραβώνα, ο Hammershøi ζωγράφισε ένα όμορφο πορτρέτο της ντροπαλής αρραβωνιαστικιάς του. Του άρεσε πολύ και το έδειξε στον έμπορο τέχνης Paul Durand Ruel στο Παρίσι, ο οποίος το «άρπαξε» για να το εκθέσει στη γκαλερί του.
Τι γνωρίζουμε για τη σχέση τους
Το Παρίσι ήταν το πρώτο από τα πολλά ταξίδια που έκαναν μαζί οι Hammershøis. «Ο Vilhelm και η Ida αποτελούν μια σπάνια και όμορφη ένωση», λέει ο Wung Sung. «Σε αντίθεση με πολλούς άλλους καλλιτέχνες, ο Vilhelm δεν την εγκαταλείπει ποτέ, δεν ταξιδεύει ποτέ μόνος του… Η Ida είναι μαζί του παντού – είναι ανήκουστο για ένα ζευγάρι να είναι μαζί 24 ώρες το 24ωρο εκείνη την εποχή».
Το 1902, ο Δανός ποιητής Johannes Jorgensen θυμήθηκε -σε ένα άρθρο που έγραψε για τη δανέζικη εφημερίδα Vort Land- να δει τους Hammershøis στη via del Corso στη Ρώμη. «Έδειχναν τόσο ωραίοι και φιλόξενοι και λίγο χαμένοι, οι δύο Δανοί, καθώς στέκονταν εκεί και διάβαζαν την πινακίδα σε μια γωνία του δρόμου… το ψυχρό, έξυπνο, ελαφρώς στυλιζαρισμένο κεφάλι της, το απλό μπλε βαμβακερό φόρεμά της έλαμπε τόσο εμφανώς ενάντια στη γυαλάδα και το σάστισμα όλου του μεταξιού».
Σε αυτά τα ταξίδια, η Ida έγραφε πάντα ευλαβικά στη μητέρα του Hammershøi, Frederikke. Τον Νοέμβριο του 1890, για παράδειγμα: «Δεν πρέπει να φοβάσαι, αγαπητή πεθερά, ότι οι πίνακες του Vilhelm θα μολυνθούν από τους Γάλλους, γιατί εδώ υπάρχουν πολλά να μάθεις αλλά όχι να μιμηθείς».
*Mε πληροφορίες από: BBC | Davies | Φωτογραφίες: SMK Open